Я чалавек упарты, я вярнуся ў Беларусь

• Наталля Радзіна
• 27.11.2018, 15:00

Новае пакаленне павінна ўзяць адказнасць за краіну.

У вядомым польскім часопісе «Karta» («Хартыя») ў лістападаўскім нумары (№97) выйшаў артыкул пра 20-годдзе беларускай грамадзянскай ініцыятывы і сайта «Хартыя-97». Часопіс апублікаваў успаміны каардынатараў ініцыятывы Андрэя Саннікава і Змітра Бандарэнкі, а таксама галоўнай рэдактаркі Charter97.org Наталлі Радзінай.

Сёння мы публікуем аповед Наталлі Радзінай:

- У 1997 годзе я падпісала дэкларацыю «Хартыі-97». Мне было ўсяго 18 гадоў, я была студэнткай факультэта журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, але ўжо працавала ў папулярнай у той час у Беларусі незалежнай газеце «Имя». Памятаю, мы ставілі подпісы пад «Хартыяй-97» усёй рэдакцыяй. Тады ўжо было зразумела, што ўлады абвясцілі незалежным журналістам вайну на знішчэнне і трэба было гэтаму процідзейнічаць. Лідары «Хартыі» аднымі з першых сталі на абарону свабоды слова ў Беларусі: праводзілі акцыі пратэсту, такія як Марш журналістаў у паласатых робах, і пікеты ў падтрымку арыштаванага ў той час журналіста Паўла Шарамета.

Прыйшоўшы да ўлады, Лукашэнка першым справай пачаў зачышчаць медыярынак, журналістаў ён адразу падзяліў на дзве катэгорыі - «сумленных» (прапагандыстаў) і «нячэсных» (незалежных журналістаў). «Сумленным» за тое, што яны праслаўлялі «мудрага правадыра», выдаваліся велізарныя грошы з бюджэту, іх газеты выходзілі вялізнымі накладамі, насельніцтва прымушалі на іх падпісвацца. «Несумленных» збівалі на дэманстрацыях, газеты пазбаўлялі крыніц фінансавання ад рэкламы або ахвяраванняў з боку бізнэсоўцаў, распачыналі крымінальныя справы, банкрутавалі і закрывалі.

З марай працы на тэлевізіі мне давялося развітацца - усе тэлеканалы перайшлі пад кантроль дзяржавы. Адзіная незалежная радыёстанцыя «101, 2» была закрытая даслоўна праз год пасля адкрыцця. Пакуль заставаліся незалежныя газеты, я працавала ў іх. Перыядычна дапамагала і «Хартыі» - у 1998 годзе прэс-сакратар ініцыятывы Алег Бябенін запрасіў мяне рабіць бюлетэні, якія распаўсюджваліся па Беларусі сотнямі тысяч асобнікаў. Тады, напэўна, я і зразумела маштаб трагедыі, якая адбываецца ў краіне. Мы пісалі аб масавых парушэннях правоў чалавека, знішчэнні незалежных прафзвязаў, палітычных зняволеных. Сапраўдным шокам для мяне стала смерць праваабаронцы Аляксея Філіпчанкі, які ў знак пратэсту супраць судовага самавольства ўчыніў самаспаленне...

У 1999 годзе ў Беларусі былі выкрадзеныя і забітыя лідары апазіцыі Віктар Ганчар і Юрый Захаранка, якіх я ведала асабіста. У гэтым жа годзе пры нявысветленых абставінах памёр былы віцэ-спікер Вярхоўнага Савета Беларусі Генадзь Карпенка, у якога я брала інтэрв'ю напярэдадні. У 2000-м годзе быў выкрадзены і забіты мой калега Зміцер Завадскі. Стала зразумела, што ў краіне кіруе хунта, гатовая знішчыць кожнага, хто стане на яе шляху.

У пачатку 2000-х Лукашэнка стаў масава закрываць незалежныя газеты. Многія журналісты, з якімі я пачынала ў канцы 1990-х, сышлі з прафесіі. І таму што элементарна не было дзе працаваць, і таму што разумелі, наколькі небяспечна стала пісаць праўду, а хлусіць не хацелі.

Але я чалавек упарты. Праца журналіста мне вельмі падабалася і мяняць сферу дзейнасці праз калгасніка, які дарваўся да ўлады, я не збіралася. Калі ў 2001 годзе закрылі газету «Наша Свабода», у якой я працавала, стала думаць, што рабіць. Ацалелыя газеты сталі вельмі асцярожнымі: акрамя цэнзуры ў іх зарабіла на поўную моц самацэнзура. Адзінай адносна свабоднай прасторай заставаўся інтэрнэт. З той простай прычыны, што Лукашэнка не ўмеў у той час карыстацца кампутарам (хоць кажуць, што дагэтуль артыкулы Charter97.org яму раздрукоўваюць і прыносяць на паперы).

Алег Бябенін запрасіў мяне рабіць разам з ім сайт «Хартыя-97». Я патрапіла ў неверагодную каманду такіх жа рамантыкаў, якім заўсёды была сама. Андрэй Саннікаў, Зміцер Бандарэнка, Алег Бябенін, Мікалай Халезін, Ігар Берднік, Людміла Гразнова, Юрый Хашчавацкі, Валерый Шчукін, Аляксей Шыдлоўскі сталі для мяне не толькі калегамі, але і сябрамі. У нас была адна мара на ўсіх - вызваліць Беларусь ад дыктатуры. І яшчэ была адна вельмі важная рэч - мы верылі (і верым дагэтуль), што мы можам гэта зрабіць. Кожны з нас усведамляў сваю сілу, не было гэтага ўбітага савецкім людзям у галаву дурнога пачуцця, што «чалавек маленькі і нічога не можа сам».

Жыццё ў «Хартыі» заўсёды віравала. Вось я сяджу пішу навіны на сайт, а ў суседнім пакоі абмяркоўваюць правядзенне чарговай масавай акцыі пратэсту. Вось мы ўсе на дэманстрацыі, а потым я бягу ў рэдакцыю пісаць рэпартаж. Напісаўшы рэпартаж, еду ў аддзяленні міліцыі, куды даставілі арыштаваных дэманстрантаў, патрабую ад міліцыянтаў інфармацыі. Калі людзей вызваляюць - еду да сцен турмы іх сустракаць і рабіць першыя інтэрв'ю на волі. Часам, калі людзей арыштоўвалі ўначы, даводзілася начаваць у аддзяленняў міліцыі - прысутнасць журналіста трохі стрымлівала карнікаў.

Я на свае вочы бачыла, як у «Хартыі» зарадзілася ідэя стварэння моладзевага руху «Зубр», была знаёмая з многімі яго лідарамі і ўдзельнікамі. Мы зараджалі адзін аднаго энэргіяй і стала рухаліся наперад. Каласальным быў таксама досвед удзелу ў выбарчых кампаніях. У 2006 годзе каманда «Хартыі» зрабіла многае для прасоўвання кандыдата ў прэзідэнты Аляксандра Мілінкевіча. Памятаю, як падчас акцый пратэсту супраць фальсіфікацыі вынікаў гэтых выбараў, якія доўжыліся амаль тыдзень, мы з калегамі працавалі на канспіратыўнай кватэры. Дадому не вярталіся, начавалі там жа - працы было вельмі шмат, удзельнікі акцый паставілі на плошчы намёты і трэба было бесперапынна асвятляць падзеі.

У якасці журналісткі я прысутнічала на ўсіх акцыях апазіцыі, вяла рэпартажы ў рэжыме онлайн. Некалькі разоў мяне саму арыштоўвалі і збівалі падчас дэманстрацый, але гэта ўсё здавалася глупствам у параўнанні з тымі пачуццямі, якія цябе ахопліваюць, калі ты бачыш, як людзі, перамогшы свой страх, адважваюцца на пратэст. Я дагэтуль не магу стрымаць слёз, калі бачу масы людзей, якія скандуюць «Жыве Беларусь!».

У 2010 годзе ўлады вызначылі нас знішчыць. Прычын для гэтага, на мой погляд, было некалькі. Першая - гэта намер заснавальніка ініцыятывы «Хартыя-97» Андрэя Саннікава ўдзельнічаць у прэзідэнцкіх выбарах. Як сумленны, непадкупны лідар апазіцыі, дыпламат, які меў досвед працы ва ўладзе, і прадстаўнік беларускай творчай эліты Саннікаў быў поўнай супрацьлегласцю ўбогаму Лукашэнку і, безумоўна, уяўляў для яго велізарную пагрозу.

Другая прычына развязаных супраць сайта «Хартыі» рэпрэсій - рост ягонай папулярнасці. Мы былі не падкантрольныя спецслужбам, заўсёды называлі рэчы сваімі імёнамі і не спрабавалі выжыць праз кампраміс са злачынным рэжымам. За гэта мы і атрымалі па поўнай праграме.

У сакавіку 2010 года ў офіс «Хартыі» ўварваліся супрацоўнікі міліцыі і спецназа ў масках, збілі мяне, забралі ўсе кампутары, відэакамеры, фотаапараты. Супраць нас афіцыйна распачалі крымінальную справу за публікацыю артыкула аб адным з кіраўнікоў КДБ. Мяне сталі выклікаць на допыты, якія доўжыліся па 4 гадзіны і запісваліся на відэакамеру. У ліпені гэтага ж года супраць нас распачалі другую крымінальную справу – на гэты раз за каментары чытачоў, у якіх адзін з чыноўнікаў убачыў абразу ягонага гонару і годнасці.

У верасні 2010 года быў забіты заснавальнік сайта «Хартыі-97» Алег Бябенін. Гэта было самым страшным ударам. Спачатку Алег знік, мы не маглі яму датэлефанавацца, сталі шукаць, абзвоньваць лякарні і аддзяленні міліцыі, думалі, што яго арыштавалі. Але рэальнасць выявілася страшнейшай за нашы страхі - Алега знайшліся на лецішчы павешаным. Сябры, якія знайшлі цела, распавядаюць, што бачылі на ягоным целе гематомы, косткі пальцаў былі збітыя - было падобна, што ён супраціўляўся. Да таго ж ён быў без кантактных лінзаў і побач не выявілі акуляраў - Алег быў амаль сляпы без іх са зрокам -10.

Памятаю, калі мне патэлефанавалі і паведамілі аб смерці Алега, я закрычала. Пахаванне памятаю, як у тумане. Вось ужо 8 гадоў ён мне ўвесь час сніцца ў адным і тым жа сне – быццам насамрэч Алег не памёр, а дзесьці таіўся і вось вярнуўся. Я шчаслівая. Але ў канцы, перад самым абуджэннем, ён заўсёды гіне зноў...

Вядома, мне было страшна за сваё жыццё. Ананімныя пагрозы сыпаліся адна за адной. «Радзіна, у пятлю!» - сотні такіх паведамленняў прыходзілі пасля пахавання Алега Бябеніна. Але трэба было трымаць сябе ў руках і прадаўжаць працаваць. Так у кругласутачнай працы прайшлі яшчэ некалькі месяцаў. Андрэй Саннікаў выйшаў у лідары прэзідэнцкай гонкі.

19 снежня 2010 года я была на цэнтральнай плошчы Менска разам з дзясяткамі тысяч беларусаў, якія выйшлі пратэставаць супраць фальсіфікацыі рэжымам Лукашэнкі вынікаў прэзідэнцкіх выбараў. Улады кінулі супраць пратэстоўцаў падраздзяленні АМАП і спецназу. У момант сутычкі мяне збілі з ног, я апынулася пад нагамі спецназаўцаў, пасыпаліся ўдары па галаве і па спіне. Я стала развітвацца з жыццём. Выратаваў цуд - адзін з дэманстрантаў схапіў мяне за капюшон курткі і выцягнуў з гэтай малатарні.

Балела галава, відавочна, я атрымала страсенне мозгу. Мяне павялі да машыны хуткай дапамогі, якая стаяла за плошчай. Трэба было неяк прайсці праз шчыльную сцяну людзей, якія стаяць перад Домам урада. Тут нехта сказаў «Гэта ж «Хартыя»!» Людзі тут ж расступіліся, утварыўся калідор. Мы ішлі па ім, а людзі пляскалі...

У машыне «хуткай дапамогі» я ўбачыла людзей са скрываўленымі галовамі і вызначыла не адцягваць медыкаў ад больш сур'ёзных ран. Потым павярнулася і ўбачыла карціну з Апакаліпсісу: ПЛОШЧУ ачапілі жаўнеры ўнутраных войскаў, людзей па-зверску збівалі, хапалі і сотнямі запіхвалі ў велізарныя чорныя аўтазакі - ішло брутальнае і жорсткае падаўленне мірнага пратэсту. Я зразумела, што трэба тэрмінова бегчы ў рэдакцыю і пісаць, пісаць, пісаць...

У рэдакцыі, якая размяшчалася на чарговай канспіратыўнай кватэры, я змагла папрацаваць да 4 гадзін ночы. Напісала вялікі рэпартаж пад загалоўкам «Лукашэнка абвясціў вайну ўласнаму народу», увесь час тэлефанаваў тэлефон - паведамлялі аб новых і новых арыштах і я публікавала гэтую інфармацыю на сайце.

А 4 раніцы па нас прыйшлі супрацоўнікі КДБ у суправаджэнні спецназа з аўтаматамі. Усіх журналістаў, якія знаходзіліся разам са мной у рэдакцыі, затрымалі. Нас пасадзілі ў аўтобус з завешанымі вокнамі. Памятаю, здзівілася, чаму ўсіх прымусілі апусціць галовы ўніз і не глядзець па баках, а мяне не. Усё было проста: мяне прывезлі ў КДБ, калегі не павінны былі ведаць, дзе я. Потым іх усіх адвезлі ў аддзяленне міліцыі і на наступны дзень прысудзілі да 10-15 дзён арышту незразумела за што. Мяне ж змясцілі ў турму КДБ паводле крымінальнай справы «арганізацыя масавых беспарадкаў». Маімі «змоўшчыкамі» сталі 8 з 10 незалежных кандыдатаў у прэзідэнты і сябры іх выбарчых штабоў.

Пра турму мне казаць заўсёды складана. Я не люблю гэта ўспамінаць. Але вось некалькі эпізодаў.

- Начальнік следчага ізалятара КДБ Беларусі, палкоўнік Аляксандр Арлоў на начным допыце, патрабуючы ад мяне «прызнання», заявіў: «Ты выйдзеш на волю не раней, чым праз 5 гадоў. І я табе абяцаю - дзяцей пасля гэтага ты мець не зможаш»

Перш за ўсё ён загадаў кінуць мяне ў камеру без прыбіральні і спальнага месца. У студзені ў халоднай камеры даводзілася спаць на дошках на каменнай падлозе. У туалет выводзілі ўдзень пад канвоем раз на чатыры-пяць гадзін. З 22 вечара да 6 раніцы, падчас адбою - ні разу.

Я перастала піць ваду. Дазваляла сабе выпіць на дзень адну-дзве маленькія шклянкі гарбаты, каб сагрэцца. Але ўсё адно цела раздзірала ад болю. Здавалася, мачавы пухір лопне. Часам уначы проста не магла ляжаць: садзілася і гойдалася, як шалёная, з боку ў бок. За гэтым тут жа ішоў злосны вокрык ахоўніка, які сачыў за намі кругласутачна, каб неадкладна клалася, бо сядзець падчас адбою забаронена.

У выніку болі сталі хранічнымі. Турэмны лекар, агледзеўшы мяне, загадаў медсястры пісаць заяву на імя начальніка турмы з патрабаваннем выводзіць маю камеру ў туалет часцей. Памятаю, як ён прашаптаў ёй: «Калі яны не спыняць, наступствы для арганізма будуць такімі, што яны пашкадуюць...».

- Жанчын-наглядчыц у турме КДБ не было наогул. Нас, вязняў СІЗА, «ахоўвалі» толькі мужчыны - пераважна ў чорных масках, узброеныя дубінкамі і электрашокерамі. Вялі яны сябе бесцырымонна, крычалі, абражалі нас.

Памятаю, як у першыя дні выпрабавала сапраўдны шок, калі мяне нават не павяла, а даслоўна пагнала, як скаціну, на допыт адна з такіх «масак». Гарылападобны ахоўнік камандаваў бегчы па крутой лесвіцы з вельмі вузкімі прыступкамі «тварам уніз, рукі за спіну». Спатыкаючыся, ледзь не падаючы, з засцілаючымі вочы слязьмі я бегла па гэтай лесвіцы і нічога не бачыла.

У душ, які дазвалялі прымаць раз на тыдзень, нас вадзіла жанчына, якая працуе кантралёрам і па сумяшчальніцтве - у турэмнай канцылярыі і бібліятэцы. Калі яна пайшла на бюлетэнь, вадзіць у «лазню» сталі тыя ж ахоўнікі ў чорных масках. Дзверы ў душавую былі з акенцам, зачыняць якое было нельга. Пакуль мы спрабавалі паспець памыцца ў выдзелены кароткі ліміт часу, пад гэтым акенцам збіралася ўся змена. Адчувала я сябе пасля гэтага душа бруднай і нібы апляванай. У вочка прыбіральні за жанчынамі таксама сачылі ахоўнікі-мужчыны.

- Святло ў камерах гарэла кругласутачна. Закрываць твар хусткай або коўдрай, каб зыркая лямпачка не свяціла проста ў вочы, было забаронена. Калі мы гэта рабілі, маглі зазірнуць у камеру і загадаць адкрыць твар.

У камерах было холадна. Пад самай столлю ― маленькая закратаванае акенца. Мне было холадна ўдвая - цягнула ад каменнага полу. Коўдры выдавалі, але сагрэцца пад імі было складана.

Праз гэта бранхіт перайшоў у хранічную стадыю. Не паспявала вылечыцца, як захворвала зноў. Пагаршала ўсё халодная вада з-пад крана, якой даводзілася мыць посуд, падлогу ў камеры, паласкаць бялізну.

У беларускай турме наогул лепш не хварэць. Не, вядома, памерці табе не дадуць - занадта шмат папер потым збіраць. Але лячыць не будуць. Дыягназ, пастаўлены мне турэмным лекарам замест відавочнага страсення мозгу пасля збіцця на плошчы - «адаптацыя да ўмоў камеры». І гэта пры тым, што з вушэй ішла кроў. Калі галаўныя болі сталі невыноснымі, выклікалі «хуткую», але, нягледзячы на рэкамендацыі лекараў, якія прыехалі ў СІЗА, на здымак у лякарню не адпусцілі. Далі толькі таблетку цытрамону.

Дыхаеш у камеры не паветрам, а пылам, які за дзесяцігоддзі тоўстым пластом назапасіўся на закрытых сеткамі радыятарах. Памыўшыся раніцай, ужо ўвечары, праціраючы твар ватай, заўважаеш, што ён чорны.

- І галоўнае, у турме цябе пераконваюць, што ты - недачалавек, скаціна. Іх мэта ― растаптаць тваю чалавечую годнасць. Адразу можна забыць, кім ты быў на волі. Там ты - ніхто. Істота без правоў, з якой можна рабіць усё, што заўгодна. І гэта табе даводзяць усе: ахова, адміністрацыя, аператыўнікі, следчыя ― кожны дзень, гадзіну, хвіліну.

Калі ідзеш на допыт з апушчанай уніз галавой і рукамі за спіну( мужчын вадзілі яшчэ і ў кайданках), калі асабістыя ператрусы і «шмон» у камеры праходзяць па некалькі разоў на тыдзень, падчас якіх усе твае рэчы пераглядаюць, правяраючы кожную пракладку і высыпаючы нават гарбату з пакуначкаў. Калі ладзяць «карусель» і ўся турма за тыдзень перасяляецца з камеры ў камеры па колу. А гэта, значыць, што крыху ўладкаваны побыт руйнуецца, і ты за 10 хвілін павінен сабраць усе рэчы, цяжкія матрац з падушкай і нават драўляную «шконку» і перасяліцца ў чарговую брудную камеру. Пры гэтым табе загадваюць выходзіць «з рэчамі» , не ўдакладняючы куды. Сэрца спыняецца ад думкі, што могуць вызваліць, і тут жа - зноў у прорву безнадзейнасці і роспачы.

І няважна, што ў СІЗА ты яшчэ не асуджаны, твая віна не даведзеная. Для іх ты ўжо злачынец, кончаны чалавек, з якім няма сэнсу цырымоніцца.

Так я пражыла амаль два месяцы. Потым былі яшчэ два месяцы пад падпіскай аб нявыездзе - мне забаранілі жыць у Менску і адправілі ў горад маіх бацькоў, Кобрын, дзе я жыла і прадаўжала працаваць рэдактаркай сайта «Хартыя-97» пад наглядам міліцыі і КДБ. Мяне чакаў суд. Пагражала да 15 гадоў турмы. Але я разумела, што нават калі артыкул перакваліфікуюць і мне дадуць не рэальны, а ўмоўны тэрмін, то я буду знаходзіцца пад сталым кантролем спецслужбаў і працаваць свабодна мне не дадуць.

Я наважылася на ўцёкі. Без пашпарта - яго ў мяне забралі ў турме КДБ і не вярнулі. Мае ўцёкі - гэта яшчэ адна доўгая гісторыя, для якой не выстарчыць старонак часопіса. Гэта было складана, доўга і страшна. Дзякуючы дапамозе Управы ААН у справах уцекачоў, Дзярждэпартамента ЗША і расейскай праваабаронцы Святланы Ганушкінай мяне вывезлі на Захад праз Маскву. Я атрымала палітычны прытулак у Літве, у 2012 годзе на запрашэнне МЗС Польшчы сайт «Хартыя-97» стаў працаваць з Варшавы.

Вось ужо 6 гадоў, як мы працуем у Польшчы. Я бясконца ўдзячная гэтай краіне за падтрымку. Гэта сапраўднае шчасце працаваць і не баяцца, што ў рэдакцыю ці дадому ўварвуцца спецназаўцы, каб збіць цябе ці забіць. І яшчэ я вельмі хачу вярнуцца дадому, у Беларусь. Таму што па-ранейшаму веру, што ў нашых сілах усё змяніць. Новае пакаленне павінна ўзяць адказнасць за краіну.

Нагадаем, 3 верасня галоўная рэдактарка Наталля Радзіна заявіла пра пагрозу працы сайта «Хартыя-97» праз рэзкае скарачэнне фінансавання і заклікала чытачоў да салідарнасці. Вы можаце дапамагчы сайту наступным чынам:

АХВЯРАВАННЕ ПРАЗ PAYPAL:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка:Bank Millennium S. A.

Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa

IBAN: PL 97 1160 0000 2202 0002 1671 1123

SWIFT: BIGBPLPW

Імя ўладальніка рахунку: Fundacja «KARTA '97»

Прызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com