Што значыла для нашых продкаў вольнасць і свабода
- 31.03.2020, 11:24
Кодэкс гонару ліцвінскай шляхты.
У адрозненне ад іншых саслоўяў Вялікага Княства Літоўскага шляхта заўсёды ўсведамляла сябе карпарацыяй рыцараў, якія здабыла сваё месца пад сонцам доблесцю, подзвігамі падчас незлічоных войнаў. Ваявалі літвіны з ворагамі, якія прыходзілі з усіх бакоў свету. Асабліва турбавалі нашэсці з усходу і з поўдня. Ад татараў і маскавітаў адбіваліся стагоддзямі. Таму і не шкадавалі вялікія літоўскія князі прывілеяў і льгот для свайго рыцарскага саслоўя, піша litvin.pl.
Кожны шляхціц з гонарам заяўляў аб недатыкальнасці свайго жылля. Нават кароль не мог умешвацца ў гаспадарчыя справы самага беднага шляхціца, дыктаваць яму, што сеяць, чым займаць сваіх кабальных мужыкоў або наёмных работнікаў. У Маскоўскай дзяржаве, якая таксама ўвесь час ваявала, за ваенныя паслугі вялікім князям даводзілася расплачвацца асабістай свабодай.
У маскавітаў нават баяры ўважаліся за халопаў уладара. Маскоўскі вялікі князь мог памыкаць сваімі падданымі, не звяртаючы ўвагі на законы і ўстанаўленні. Найвышэйшым законам там была воля маскоўскага князя, які і даваў для пракармлення сваім баявым халопам вотчыны, маёнткі, зямельныя надзелы з рабамі або без.
Інакш ішла справа ў Вялікім Княстве Літоўскім з самага яго заснавання. Тут разумелі, што свабодны землеўладальнік, які захоўвае ўласную годнасць, будзе найлепшым выканаўцам, якія праяўляюць ініцыятыву. Кодэкс гонару шляхціцаў шмат у чым капіяваў маральныя ўстаноўкі еўрапейскіх рыцараў, чые нормы паводзін на вайне і ў свеце асвячаліся аўтарытэтам Царквы.
Шляхта высока шанавала сваю вольнасць і свабоду, пільна сачыла за непарушнасцю маральных асноў саслоўя. Да прыкладу, з шляхецкага звання можна было лёгка «вылецець», калі захапіцца гандлёвымі аперацыямі або рамяством, уступіўшы ў цэх якіх-небудзь кушняроў або ліцейшчыкаў. Вялікія князі дазвалялі шляхце вырабляць алкаголь, прадаваць яго пасярэднікам (часцей за ўсё габрэям), але засноўваць банкі і гандлёвыя таварыствы шляхціцы не маглі. Непакорныя пераводзіліся ў мяшчанскае саслоўе, што было ганьбай для ўсяго клана.
У асяроддзі шляхты ў Вялікім княстве Літоўскім не было дзялення на розныя феадальныя катэгорыі. У літвінаў не існавала дваранскіх тытулаў. Не было графаў, баронаў, маркізаў або віконтаў, як у Францыі або ў Гішпаніі. Быў адзін тытул - князя. І нават магнаты называлі простых шляхціцаў «братамі», «панамі», «дабрадзеямі», выконваючы прынцып рыцарскай роўнасці. Тытулы модна было набываць за межамі Рэчы Паспалітай. Але ў самім ВКЛ тытулы замянялі дзяржаўныя пасады: старасты, скарбніка, мечніка, кастэляна і г.д.
Арыстакратыя літвінаў на справе ставіла бедную шляхту на прызначанае сацыяльнае месца, выкупляючы за звонкія талеры кафедры біскупаў, прыдворныя пасады, судзейскія месцы. Але публічна абразіць шляхціца, які меў герб і радавод, не мог сабе дазволіць нават князь. Радзівілы нават падкрэслівалі сваю роўнасць з шляхецкай беднатой, арганізоўваючы за немалыя грошы раскошныя балі. Такімі застоллямі, хвацкім хлебасольствам славіўся Нясвіжскі замак у 17-18 стагоддзях.
Праўда, за сталом магнатаў трэба было не губляць пільнасці. Сеў шляхціц не на сваё месца, пакладзенае па радаводу і заслугах, можна і на шабельны паядынак нарвацца або, што яшчэ горш, на ўсеагульнае абсмейванне. За Радзівіламі заўсёды знаходзіліся жартаўнікі, якія ўмелі тонка, на стагоддзі абразіць невуцтва.
Закон асвячаў жыццё шляхты. Але і шляхта сама прымала толькі тыя законы, якія не пагражалі залатой вольнасці і свабодзе ліцвінскіх рыцараў. Мясцовыя сеймы і сеймікі маглі пайсці супраць каралеўскіх законаў, супраць Вільні і нават Варшавы. Цэнтральная ўлада магла разлічваць на выплату падымных падаткаў і на пагалоўны ўдзел шляхты ў ваенных аперацыях.
Вядома, такая вольнасць і свабода часам пераходзіла ўсе прыстойнасці, паварочваючыся элементарным, часам дзікім свавольствам землеўладальнікаў.
Нягледзячы на вонкавы дэмакратызм, стаўленне магнатаў да шляхты было далёкае ад ідэалаў, што апяваюцца апалагетамі вольнасці і свабоды ў ВКЛ. Сіла грошай, багацця драбіла шляхецкае саслоўе.
Так з'явіліся розныя пласты шляхты: чыншавая, прыдворная, фальварковая, загонная. Перайсці з аднаго пласта шляхты ў іншую можна было пры наяўнасці сувязяў ці ўдалага выпадку, адвагі на полі бою або спрыту, хітрасці, розуму. Вялікія шанцы былі ў адукаваных прыгажуноў, якіх бацькі адпраўлялі ў Вільню да двара вялікіх князёў. Такім малайчынам маглі даць даручэнні дыпламатычнага характару. Яны маглі часам зрабіць кар'еру і праз «фраўцымер», карыстаючыся сувязямі сярод фрэйлін жонкі вялікага князя.
Але пры двары можна было лёгка нарвацца і на няласку вялікіх гэтага свету. Няўдачнікам маглі ўручыць «воўчы білет», які патрэбна завезці ў які-небудзь аддалены замак. Там дастаўшчыку запячатанага пакунка ўмелыя каты на загад князя задавалі добры чос.
Аднак пры спрыяльным збегу абставінаў пры двары было рэальна паправіць сямейнае прадпрыемства, якое пахіснулася, атрымаць пару фальваркаў, коней, мяшок залатых талераў.
Уважалася надта прэстыжным, калі сам вялікі князь уручаў шчасліўчыку футра, слуцкі пояс або шаблю. Вядома, пра вольнасці і свабоду пры такім раскладзе гаворкі не ішло. Шляхта гатовая была забыцца на час аб сваіх старажытных правах, калі справа тычылася нейкіх матэрыяльных выгод.
На схіле 18-га стагоддзя ўзмацнілася залежнасць шляхты ад магнатаў, багатых землеўладальнікаў. Дастаткова ўзгадаць выпадак з падстарастам Ластоўскім. Ён быў жорстка збіты на загад больш заможных шляхціцаў Матушэвічаў. Атрымаўшы больш за сотню ўдараў бізуном, Ластоўскі аддаў богу душу.
Святар адмовіўся адпяваць забітага да смерці падстарасту. Тады сябры Матушэвічаў падказалі ініцыятарам расправы запісаць ахвяру як мешчаніна. Што і было зробленае шляхам падробкі запісаў у метрыцы. Матушэвічы расправіліся і з роднымі няшчаснага Ластоўскага. Напрыклад, ягоную жонку схапілі і таемна забілі.
У землях літвінаў не існавала органа, які б старанна рэгламентаваў геральдыку. Часам некаторыя махляры, якія замахваліся на шляхецкія вольнасць і свабоду, проста складалі падробленыя радаводы, прымазваліся да таго ці іншага шляхецкага клану. Такіх хватаў знаходзілі і судзілі, часам досыць жорстка, заносячы імёны ў спецыяльную «кнігу хамаў».